دو قرن با Paleontology و مقدمه ای بر تاریخ دیرینه شناسی ایران

امسال (2022 میلادی) 200امین سال ابداع کلمه Paleontology است. در سال 1822 بلینویل فرانسوی این واِژه را برای توصیف علم مطالعه موجودات گذشته فسیلی ابداع نمود (https://en.wikipedia.org/wiki/Paleontology#History).

به همین دلیل سالگرد این اتفاق میمون و مبارک امسال بویِژه توسط دیرینه شناسان فرانسوی گرامی داشته شده و فعالیت های چندی برای بزرگداشت آن صورت گرفته است، از جمله انتشار کتاب "دیرینه شناسی امروز" و یا انتشار مقالاتی همچون 200 سال دیرینه شناسی در فرانسه. از اینرو شاید مناسب باشد که این سالگرد امسال در برنامه هایی چون بزرگداشت روز فسیل در کشور خودمان نیز گرامی داشته شود و بررسی شود از چه زمانی معادل این واژه به زبان فارسی راه یافته است و معادل فارسی این کلمه در فارسی چه سرگذشتی داشته و از چه زمانی به زبان ما وارد شده است.

امروزه دیرینه شناسی به عنوان معادل مصوب این واژه به کار می رود (https://wiki.apll.ir/word/index.php/Paleontology) ولی باید گفت متاسفانه این معادل معنای کامل این واژه را نمی رساند و به همین دلیل باعث گمراهی نیز هست. در واژه دیرینه شناسی مشخص نیست که چه چیزی باید دیرینه اش شناخته شود در حالی که در واژه اصلی Paleontology مشخص است که این موجودات زنده یا هستی (Ontos) است که باید مورد بررسی (Ontology) قرار گیرد. جالب است که در واژگان مصوب فرهنگستان Ontology معادل هستی شناسی دارد ولی PaleOntology دیرینه شناسی شده. مشخصا عدم وجود برابر Ontoدر معادل فارسی باعث شده که دیرینه شناسی برای بسیاری تداعی کننده باستان شناسی باشد نه فسیل شناسی.

در هر حال به نظر می رسد معادل گزینی جدیدی برای این واژه چندان کار سختی نباشد تا بتوان این مفهوم را بهتر فهماند. برای این منظور واژه دیرین/دیرینه زی شناسی به معنای مطالعه دیرین زیان پیشنهاد می شود. یا شاید هم بهتر باشد همان فسیل شناسی سنتی را به کار ببریم که گویاتر و بدون ابهام است! اما پیشینه کاربرد این معادل ها در زبان فارسی چگونه است.

بررسی های نگارنده که قطعا کامل نیست و شایسته است دیگر اساتید و پژوهشگران آنرا کامل نمایند نشان می دهد در قدیمی ترین منبع فارسی زمین شناسی که به نظر می رسد کتاب تذکره الارض ناصری نوشته/ترجمه محمد تقی انصاری کاشانی به سال 1284 هجری قمری باشد معادل فارسی برای این کلمه به کار نرفته. هر چند نویسنده این کتاب در معادل گزینی واژگان بویِژه در جانور شناسی و اثر دیگرش جانور نامه بسیار فعال بوده ولی در زمین شناسی این کار را انجام نداده و همان کلمه پالئونتولوژی را به کار برده است.

احتمالا اولین معادل فارسی این لغت همان فسیل شناسی معروف باشد. در قدیمی ترین کتاب دانشگاهی موجود که به گمانم کتاب فسیل شناسی دکتر فرشاد منتشر شده در سال 1336 توسط دانشگاه تهران است فسیل شناسی معادل (Paleontologie) به کار رفته است. ولی به نظر می رسد مدتی پس از آن دیرین/دیرینه شناسی به عنوان معادل این واژه مورد استفاده قرار گرفته باشد. قدیمی ترین شواهد استفاده از این عنوان که بنده دیده ام استفاده از آن در کتاب درسی زمین شناسی و تکامل ششم طبیعی در سال 1343 می باشد. در کتاب سنگواره های ذره بینی دکتر کیمیایی به سال 1347 نیز دیرین شناسی معادل Paleontology استفاده شده است.

بنابراین می توان اذعان داشت واژه پالئونتولوژی نیز در فارسی پیشینه ای 160 ساله دارد ولی پرواضح است که در این زمان طولانی مدتها به عنوان یک علم در جامعه ایرانی جایگاهی نداشته و احتمالا از همان حدودا 60 و اندی سال پیش یا کمی بیشتر که نخستین کتاب ها در این موضوع منتشر شده و رشته زمین شناسی پای گرفت، جایگاه علمی شناخته شده یافته است. البته شاید بهتر باشد که شروع دیرینه شناسی آکادمیک در ایران را زمان آغاز به کار نخستین اساتید این رشته در کشور بدانیم. در اینصورت سال های 1316-1317 که زمان شروع فعالیت دکتر فریدون فرشاد و دکتر یداله سحابی در دانشگاه تهران است را می توان سرآغاز داستان دیرینه شناسی در ایران دانست. به عنوان مثال دکتر فرشاد در کتاب چینه شناسی دوران سوم اذعان داشته که در سال 1319 از منطقه مراغه بازدید کرده و فسیل هایی را برداشت کرده است. لذا فعالیت های عملی و نظری دیرینه شناسی ایرانیان از همان سال ها آغاز گردیده است. پس می توان پیشینه ای حدودا 85 ساله برای دیرینه شناسی در کشور در نظر گرفت.

یافته های جدید پیرامون ساکورایتوس

به تازگی مشخص شده است موجود میکروسکوپی ناشناسی که �دهان دارد اما مقعد ندارد� و پیش از این تصور می‌شد که انسان‌ها نیز از آن نسب برده باشند، بخشی از یک شجره خانوادگی [و تکاملی] متفاوت است. پژوهش‌های قبلی نشان داده بودند که این موجود دریایی شبیه به کیسه که اندازه ای به قدر یک دانه ماسه داشته و به �ساکورایتوس� مشهور است، احتمالا با دست و پا زدن حرکت می‌کرده است. دهان بزرگ آن با خارها و حفره‌هایی احاطه شده بود که در حکم منافذ آبشش این جانور در نظر گرفته می‌شد.

پژوهشی در سال ۲۰۱۷ بر اساس این ویژگی‌ها گزارش داد که ساکورایتوس ابتدایی‌ترین �دوتروستوم� [دهان‌دومیان] (deuterostome) بوده است – یک دسته‌بندی زیستی گسترده‌ از جانوران که شامل زیرگروه‌هایی است؛ از جمله مهره‌داران و [گونه‌ای که] نخستین گام در مسیر تکاملی در نظر گرفته می‌شود که در نهایت به [پیدایش] انسان منتهی شد. با این حال، آخرین پژوهشی که روز چهارشنبه [۱۷ اوت ۲۰۲۲] در مجله نیچر منتشر شد، فسیل‌های ۵۰۰ میلیون ساله در چین را بررسی کرد و دریافت که سوراخ‌های اطراف دهان این موجود، پایه خارهایی‌اند که در حین نگهداری، از این فسیل‌ها جدا شده‌اند. پژوهشگران، از جمله محققان دانشگاه چانگ‌آن در چین، اکنون بر این باورند که این موجود مرموز متعلق به گروه دیگری از جانوران است که شامل حشرات و کرم‌ها می‌شود. یونهوان لیو، استاد زیست‌دیرینه‌شناسی در دانشگاه چانگ‌آن، گفت: �ساکورایتوس یک جانور کنجکاو بوده است، با دهان اما بدون مقعد، و حلقه‌هایی از خارهای پیچیده در اطراف دهانش.�

دانشمندان در این پژوهش جدید، از رایانه‌های قدرتمند برای ساخت یک مدل دیجیتالی سه‌بعدی از این فسیل استفاده کردند. مدل‌های جدید نشان دادند که لایه‌ای دیگر از بدن، منافذ اطراف دهان را می‌بندند و خارهایی در اطراف دهان ایجاد می‌کنند که به گمان دانشمندان، به �ساکورایتوس� (Saccorhytus) کمک می‌کرده است تا طعمه خود را بگیرد و هضم کند. فیلیپ داناهیو (Philip Donoghue) از دانشگاه بریستول، از سرپرستان این پژوهش، گفت: �ما گروه‌های جایگزین زیادی را در نظر گرفتیم که ساکورایتوس می‌توانست مرتبط به آن‌ها باشد؛ از جمله مرجان‌ها، شقایق‌ها و عروس‌های دریایی که دهان دارند، اما مقعد ندارند.� دکتر داناهیو گفت: �برای حل این مشکل، تجزیه و تحلیل محاسباتی ما آناتومی �ساکورایتوس� را با سایر گروه‌های زنده حیوانات مقایسه کرد و نتیجه‌گیری ما این بود که با بندپایان و خویشاوندان آن‌ها، یعنی گروهی که حشرات، خرچنگ‌ها و کرم‌های گرد به آن تعلق دارند، پیوندهایی وجود دارد.� به گفته دانشمندان، فقدان مقعد در این موجود ویژگی جالبی است که می‌تواند چگونگی تکامل نقشه‌های [زیستی] بدن جانوران را روشن کند.

طبقه‌بندی این موجود به عنوان [نوعی از] �پوست‌اندازان� (Ecdysozoa) که شامل بندپایان است و با داشتن کوتیکول یا اسکلت خارجی شناخته می‌شوند - همچنین پرسش‌هایی را در مورد منشا [شکل‌گیری] این قسمت از بدن در این شاخه تکاملی ایجاد می‌کند. شوهای شیائو، از دیگر نویسندگان این پژوهش، گفت: �این نتیجه واقعا غیرمنتظره است، زیرا شاخه بندپایان دارای یک روده‌اند که از دهان تا مقعد امتداد دارد. عضویت ساکورویتوس در این شاخه نشان می‌دهد که این گروه در معنای تکاملی، پسرفت کرده است، و از داشتن مقعدی که میراث نیاکانش بوده، صرف‌نظر کرده است.� دکتر شیائو افزود: �ما هنوز جایگاه دقیق ساکورایتوس را در شجره حیات نمی‌دانیم، اما این ممکن است بازتابی از وضعیت نیایی باشد که همه اعضای این گروه متنوع از آن تکامل یافتند.�

Link: Saccorhytus is an early ecdysozoan and not the earliest deuterostome | Nature